Συνέντευξη στην Κρίστυ Κουνινιώτη
Ηταν πέρυσι, μέσα Σεπτέμβρη όταν, με αφορμή το πρώτο του μυθιστόρημα «Μάρτυς μου ο Θεός» (Εκδ. Κίχλη), έδωσε συνέντευξη στην «ΠτΚ», κάνοντας μάλιστα ποδαρικό στην «Πινακοθήκη». Σήμερα, πέραν των διθυραμβικών κριτικών που έχει συλλέξει, ο Μάκης Τσίτας έχει έναν επιπλέον -σημαντικότατο- λόγο να χαίρεται. Τιμήθηκε με το Βραβείο Λογοτεχνίας της Ευρωπαϊκής Ενωσης 2014, το οποίο και θα παραλάβει στις 18 Νοεμβρίου στις Βρυξέλλες. Σαφώς ικανοποιημένος, και ιδιαίτερα σεμνός, ο συγγραφέας μιλάει για τις προοπτικές που του ανοίγονται, εξηγεί τον τρόπο που «παιδεύει» τα κείμενά του, προτείνει ψυχραιμία στην κρίση και θυμάται πώς άρχισαν όλα: Τότε που ένα βιβλίο τού άλλαξε τη ζωή.
Ηρωας του δικού του -βραβευμένου- βιβλίου, ο Χρυσοβαλάντης. Ενας 50άρης, άνθρωπος απλός, που επιθυμεί να διάγει έναν ήσυχο βίο. Εχει παιδική αφέλεια και είναι αγαθός, με αποτέλεσμα να γίνεται, πολλάκις, έρμαιο των άλλων. Οταν βρίσκεται άνεργος, δε, αρχίζει ο κατήφορος. Μέσα από τον χειμαρρώδη μονόλογό του, παρακολουθούμε τα μύρια όσα έχει τραβήξει από εργοδότες, σχέσεις και οικογένεια, και συγχρόνως τον αγώνα του να σταθεί στα πόδια του. Με όπλα το χιούμορ και τη φαντασία του.
Μετά η βράβευσή σας, συγκαταλέγεστε μεταξύ των καλύτερων νέων ή πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων της Ευρώπης. Πείτε μας, περιμένατε, όταν κρατήσατε το πρώτο αντίτυπο στα χέρια σας, ότι θα είχε αυτή την πορεία; Και τι νιώθετε γι' αυτή την τόσο σημαντική βράβευση;
Οχι, δεν περίμενα, για να σας πω την αλήθεια, ότι θα είχε τόση ανταπόκριση το βιβλίο, γιατί γενικώς με τα γραπτά μου είμαι ανασφαλής. Γι' αυτό και τα δουλεύω πολύ. Αλλά κι έπειτα, αφού δημοσιευθούν είμαι επιφυλακτικός ως προς την ανταπόκριση τόσο των κριτικών όσο και των αναγνωστών.
Οσο για τη βράβευση, νιώθω πολύ-πολύ μεγάλη χαρά, μεγάλη τιμή και σαφώς ικανοποίηση, γιατί είναι ένα βιβλίο που έκανα να το γράψω δέκα χρόνια. Με παίδεψε πολύ αλλά όλος αυτός ο κόπος ανταμείφθηκε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.
Είχατε πει στην πρώτη μας συνέντευξη: «Οταν γράφω με ενδιαφέρει πολύ η γλώσσα αυτή καθαυτή. Τα γραπτά έργα μένουν. Ματαιοδοξία του συγγραφέα άλλωστε, είναι να σταθεί τυχερός, ώστε να διαβάζονται τα βιβλία του καιρό μετά την έκδοσή τους, ακόμα και μετά τον θάνατό του». Απ' ό, τι φαίνεται, η τύχη είναι με το μέρος σας, αφού το αναγνωστικό σας κοινό αναμένεται να επεκταθεί κι εκτός ελληνικών συνόρων.
Η Ευρωπαϊκή Ενωση -και αυτός είναι ο απώτερος στόχος του βραβείου- χρηματοδοτεί στα 100% κάθε μετάφραση που θα προκύψει. Πολύ ισχυρό κίνητρο για έναν εκδότη, καθώς η μετάφραση είναι μεγάλο έξοδο -και δη στο εξωτερικό όπου οι μεταφραστές αμείβονται πολύ καλύτερα απ' ό,τι εδώ. Οι εκδότες, φυσικά, προχωρούν στην έκδοση των βιβλίων εκείνων που κρίνουν ότι τους ταιριάζουν, ωστόσο με το βραβείο ανοίγονται προοπτικές. Αν ανατρέξει κανείς σε βραβευμένα βιβλία προηγούμενων ετών, θα διαπιστώσει ότι καθένα τους έχει μεταφραστεί σε έξι, επτά ακόμα και δέκα γλώσσες. Ελπίζω να σταθεί τυχερό και το «Μάρτυς μου ο Θεός».
Στην οποία περίπτωση, θα απαιτήσει ικανούς μεταφραστές.
Ναι, ναι, έχει δυσκολίες το βιβλίο -εκκλησιαστικά κείμενα, ποιήματα, διακειμενικές αναφορές, λογοπαίγνια, επινοημένες λέξεις- αλλά ελπίζω να το αναλάβουν καλοί μεταφραστές. Να το δουν σαν πρόκληση, όπως μου είπε και μια μεταφράστρια Ιταλίδα, η οποία το διάβασε λίγο μετά την κυκλοφορία του και ξεκίνησε να μεταφράζει.
Αλήθεια, πόσο εύκολο ήταν να σας πουν το «ναι» στην έκδοσή του
-δεδομένου του ύφους του και σε συνδυασμό με την υπάρχουσα οικονομική στενότητα;
Δεν ήταν εύκολο. Γιατί οι εκδότες στους οποίους απευθύνθηκα είτε έκριναν το βιβλίο αντιεμπορικό είτε δεν το κατάλαβαν. Τους φάνηκε «προχωρημένο», γιατί δεν έχει τη συνηθισμένη φόρμα, το αντιμετώπισαν με αμηχανία: Η μορφή του βιβλίου, το θέμα, ο ήρωας, η γλώσσα… Γι' αυτό και η απάντησή τους ήταν αρνητική. (Κάτι που δεν συμβαίνει με τα παιδικά μου βιβλία. Αυτά εκδίδονται αμέσως).
Η αλήθεια είναι ότι είναι ιδιαίτερο βιβλίο και για να αντιληφθεί ένας εκδότης αυτό το ξεχωριστό που έχει, θέλει «μάτι» ή «μύτη», για να το θέσω έτσι.
Ωραίο, αυτό που λέτε. Προφανώς διέθετε και «μάτι» και «μύτη» η Γιώτα Κριτσέλη, η εκδότρια της «Κίχλης». Της είχα στείλει το χειρόγραφο χωρίς να τη γνωρίζω προσωπικά και μου είπε ότι θα μου απαντούσε σε δυο μήνες γιατί είχε να διαβάσει πάρα πολλά χειρόγραφα. Το πήρε Πέμπτη στα χέρια της και Σάββατο πρωί μου τηλεφώνησε να πάω να υπογράψουμε.
Ως συγγραφέας θεατρικών μονόπρακτων, έχετε σκεφτεί το ενδεχόμενο να ανέβει το «Μάρτυς μου ο Θεός» και ο ήρωάς του ο Χρυσοβαλάντης, στο σανίδι;
Τι σύμπτωση! Το έργο είναι έτοιμο και κάνει πρεμιέρα στις 8 Νοεμβρίου, στο θέατρο «Vault» στον Βοτανικό. Σκηνοθετεί η Σοφία Καραγιάννη και τον Χρυσοβαλάντη υποδύεται ο Ιωσήφ Ιωσηφίδης, δυο πολύ ταλαντούχοι άνθρωποι. Θα παίζεται σαββατοκύριακα, όλο τον χειμώνα, και στόχος τους είναι να το πάνε και περιοδεία στην επαρχία, όπως έκαναν και με την «Ψυχολογία Συριανού Συζύγου» του Ροΐδη που ήταν η προηγούμενη παράστασή τους. Οπότε, αν είμαστε τυχεροί, θα προχωρήσει…
Ο Βενέζης άνοιξε τον δρόμο
Ασχολείστε χρόνια με τον χώρο των εκδόσεων (έντεκα χρόνια αρχισυντάκτης του περιοδικού «Περίπλους», έξι συνεκδότης του «Index»), ενώ έχετε δηλώσει λάτρης των βιβλίων. Υπήρξε κάποιος που σας παρότρυνε να ανακαλύψετε τις χάρες της λογοτεχνίας;
Οχι. Οι γονείς μου δεν διάβαζαν, δεν είχαμε βιβλία στο σπίτι κι εγώ διάβαζα κάποια παιδικά -όχι συστηματικά, ωστόσο. Στο σχολείο του χωριού μου δε, στην Αξό Γιαννιτσών, η βιβλιοθήκη διέθετε περί τα δέκα βιβλία. Η πρώτη μου ουσιαστική επαφή με το βιβλίο ξεκίνησε το καλοκαίρι που τελείωσα το Δημοτικό και πήγα ταξίδι στη Γερμανία με τον πατέρα μου, που ήταν νταλικέρης . Ηξερα ότι οι ώρες αναμονής στα τελωνεία και στα εργοστάσια ήταν ατέλειωτες, οπότε πήρα μαζί μου -εκτός από κασέτες με τραγούδια- κι ένα βιβλίο που βρήκα σχεδόν τυχαία. Το διάβασα και από εκείνη τη στιγμή κι έπειτα, όλα άλλαξαν. Ηταν η «Αιολική Γη» του Ηλία Βενέζη. Οταν επέστρεψα, έπεσα με τα μούτρα στη λογοτεχνία. Αμέσως μετά ξεκίνησα να σκαρώνω τα πρώτα μου γραπτά. Αρχισα να γράφω από ζήλια. Ηθελα να δοκιμάσω να γράψω κι εγώ ιστορίες σαν αυτές που διάβαζα.
Θα λέγατε ότι η αγάπη για τη λογοτεχνία είναι έμφυτη ή καλλιεργείται;
Είναι συνδυασμός. Στη δική μου περίπτωση ήταν έμφυτο, μάλλον. Δεν υπήρχε καθοδήγηση από το σπίτι. Το ίδιο συνέβη και με το γράψιμο. Οταν κατάλαβαν οι δικοί μου ότι γράφω, τους φάνηκε πολύ περίεργο, πολύ ασυνήθιστο, και το αντιμετώπισαν με αμηχανία. Θυμάμαι, είχα διαβάσει ένα εξαιρετικά μελό ποίημα στη μητέρα μου, όταν ήμουν μικρός, νομίζοντας ότι θα τη συγκινούσε, γιατί μιλούσε για ένα παιδάκι που έχασε τη μητέρα του. Κι εκείνη, απορώντας, μου είπε: «Τι ποίημα είναι αυτό, αφού δεν ταιριάζουν οι λέξεις;». (Εννοούσε ότι δεν είχε ομοιοκαταληξία).
Οταν στα δεκαπέντε μου της δήλωσα βαρύγδουπα «Μαμά, θα γίνω συγγραφέας» εκείνη μου απάντησε «παιδί μου, αυτά είναι δύσκολα πράγματα, οι συγγραφείς είναι μεγάλης ηλικίας άνθρωποι, έχουν πολλά πτυχία, μένουν στην Αθήνα».
Ο περίγυρος πώς το αντιμετώπιζε;
Ηταν για όλους πολύ περίεργο. Ούτε στο σχολείο, ούτε στο χωριό υπήρχε άλλος που να γράφει, και σαφώς τους παραξένευε που έβλεπαν ένα αγόρι, αντί να παίζει ποδόσφαιρο ή μπάσκετ, να κάθεται να γράφει ποιήματα και ιστορίες. Τώρα, με το «Μάρτυς μου ο Θεός» και τη βράβευσή του, έλαβα πολλά μηνύματα από γνωστούς, παλιούς φίλους και συμμαθητές, κι ήταν πολύ θερμά.
«Κατέβηκαν ρολά, ξενοικιάστηκαν χώροι»
Η ιστορία σας εκτυλίσσεται πριν τους Ολυμπιακούς. Σε κάποιο σημείο ο ήρωάς σας σχολιάζει: «Σκέφτομαι μήπως συντελείται σιγά-σιγά η άλωσις της Ελλάδος» και παρακάτω: «Οδεύουμε προς βύθιση». Ηταν μια πρόβλεψή σας διά στόματος του Χρυσοβαλάντη;
Την εποχή προ των Ολυμπιακών τα πράγματα έδειχναν να πηγαίνουν, καλά. Υπήρχε πολύς κόσμος που ήταν αντίθετος με την πραγματοποίησή τους. Ενας από αυτούς ήμουν κι εγώ. Γι' αυτό και μια μέρα πριν την έναρξή τους πήγα για ένα μήνα στην Πάρο. Ημουν αντίθετος, γιατί ήξερα ότι μετά θα την πληρώσουμε όλοι μαζί. Οπως ήξερα κι ότι όλη αυτή η ευμάρεια ήταν επίπλαστη κι ότι θα άλλαζε κάποια στιγμή το σκηνικό... Σε κάποιο σημείο του βιβλίου θέλησα να βάλω μια εικόνα δυστυχίας. Σκεφτόμουν για πολλές μέρες πώς θα μπορούσα να την αποδώσω. Ωσπου έγραψα «κατέβηκαν ρολά, ξενοικιάστηκαν χώροι». Φράση που θεωρήθηκε ευρηματική από κάποιους φίλους συγγραφείς που τη διάβασαν στο χειρόγραφο. Μετά, όμως, ήρθε η πραγματικότητα και την ακύρωσε, γιατί με τα σημερινά δεδομένα δεν λέει τίποτα πρωτότυπο. Απλώς περιγράφει την κατάσταση που επικρατεί σε όλη την Ελλάδα: Κατεβασμένα ρολά και ξενοίκιαστοι χώροι.
Εχετε δηλώσει αισιόδοξος. Εξακολουθείτε, απτόητος;
Είμαι αισιόδοξος σαν άνθρωπος. Εχω μάθει όταν υπάρχουν δυσκολίες να μένω ψύχραιμος. Αυτό που πρέπει να κάνουμε σήμερα είναι να είμαστε ψύχραιμοι και να κινούμαστε με τα υπάρχοντα δεδομένα. Ουαί και αλίμονο αν μας πάρει από κάτω. Η ζωή δεν σταματάει. Ούτε η δημιουργία. Αλλωστε, όντας ψύχραιμος και αισιόδοξος, έφτιαξα, μέσα στην κρίση, το diastixo.gr.
Σωστή κίνηση, όπως αποδείχτηκε -καίτοι τολμηρή.
Ναι, φέτος κλείσαμε δυο χρόνια και τα γιορτάσαμε μ' ένα μεγάλο πάρτι. Το diastixo.gr έγινε, από τον δεύτερο κιόλας μήνα λειτουργίας του, μεγαλύτερο σε επισκεψιμότητα ελληνικό ενημερωτικό σάιτ για το βιβλίο. Στα θέματα της δουλειάς ή της δημιουργίας μ' αρέσει να ρισκάρω. Και το βιβλίο μου ένα τέτοιο ρίσκο ήταν: Ηξερα από την πρώτη στιγμή ότι μπορεί να ξενίσει, αλλά εγώ το έκανα, γιατί ένιωθα ότι αυτό είναι το σωστό.
ΛΕΞΗ-ΛΕΞΗ
Ετοιμάζετε κάτι καινούργιο; Αν ναι, σας αγχώνει το βραβείο;
Εχω ξεκινήσει ένα μυθιστόρημα που ξέρω ότι θα κάνω πάλι πολύ καιρό να το γράψω. Δεν με αγχώνει το βραβείο γιατί έτσι κι αλλιώς όταν γράφω αγχώνω ο ίδιος τον εαυτό μου. Είτε γράφω για ενήλικες είτε για παιδιά. Γιατί και τα παιδικά μου, παρ' ότι εικονογραφημένα, συνεπώς μικρότερης έκτασης, τα παιδεύω πολύ. Εξετάζω το κείμενο λέξη-λέξη, αν θα μπει το «και» μπροστά ή όχι, αν θα μπει παρένθεση ή όχι. Ακολουθώ την ίδια διαδικασία σε όλα μου τα γραπτά. Γι' αυτό κι ένα παιδικό -που έχω ακούσει ότι σε κάποιες περιπτώσεις ολοκληρώνεται σε μια δυο μέρες- εμένα μου παίρνει έξι με εννιά μήνες. Πολλές φορές και περισσότερο. Εως το τέλος της χρονιάς, θα βγουν δύο παιδικά μου βιβλία («Ο αδέσποτος Κώστας», εκδ. Ψυχογιός και «Βρες ποιος είμαι!», εκδ. Πατάκη), τα οποία έχουν γραφτεί χρόνια πριν.
ΜΑΚΗΣ ΤΣΙΤΑΣ
ΜΑΡΤΥΣ ΜΟΥ Ο ΘΕΟΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΙΧΛΗ, 2013, ΣΕΛ. 269, ΤΙΜΗ 15 ΕΥΡΩ